Πόρτα Παναγιά : το πέρασμα της Ηπείρου

Μια μοναδική εκκλησία, η Πόρτα ή αλλιώς Πύλη Παναγιά, που φέρει το όνομά της ως πέρασμα των δύο βουνών Κόζιακα και Ίνταμου, μια φυσική πόρτα που οδηγεί στην Ήπειρο. Βρίσκεται κοντά στα Τρίκαλα και κατά καιρούς έλαβε και άλλες περιγραφικές ονομασίες όπως η Παναγία των μεγάλων πυλών, ο Άγιος των μεγάλων πυλών, αλλά επικρατέστερη ήταν η Πόρτα Παζάρ. Η τελευταία εξυμνούσε την γιορτή αφιερωμένη στην Παναγία, που το παζάρι της εκτεινόταν από το ένα βουνό ως το άλλο, ενώ σαν αρχιτεκτονική φαίνεται να είναι αντίγραφο της Κάτω Παναγιάς της Άρτας, έργο του Μιχαήλ Β’, συζύγου της Αγίας Θεοδώρας της Ηπείρου, αφού μετανόησε που την απάτησε. 

Θεωρείται η Παναγία της Τεκνοποιίας, γιατί όποιος ζήτησε παιδιά σύμφωνα με τους ντόπιους κατάφερε να γίνει πολύτεκνος. Εκτός από θαυματουργή, η Πόρτα Παναγιά παρουσιάζει μια αρχιτεκτονική ιδιαιτερότητα σε σχέση με άλλα εκκλησιαστικά κτίσματα. Συνδυάζει δύο διαφορετικά κτήρια σε ένα αρχιτεκτονικό σύνολο. Ο κυρίως ναός χτίστηκε τέλη του 13^ου αιώνα, ενώ ο εξωνάρθηκας 100 χρόνια μετά. Η επιλογή του σημείου, σύμφωνα με τις πηγές, δεν μαρτυρά κάτι το ιδιαίτερο, παραμόνο ότι στο σημείο αυτό υπήρχαν τα ερείπια ενός πρωτοχριστιανικού ναού του 4^ου αιώνα.  

Ο Ιωάννης ο Δούκας ο Κομνηνός, ο γιος του Μιχαήλ του Β’ με ιδιαίτερο ορθόδοξο φρόνημα και αγάπη στο πρόσωπο της Παναγίας, ανόρθωσε την εκκλησία αυτή, και όσο χτιζόταν, έγραψε σε μια πλάκα «Χτίζουμε τον ναό αυτόν εκ βάθρων, δια την αγάπη σου και βάζουμε την εικόνα σου δεξιά», εξού η Παναγία η Δεξιοκρατούσα με δεσποτική θέση μέσα στην εκκλησία. Στην Ελλάδα υπάρχει μόνο άλλη μια σαν και αυτήν, και βρίσκεται στην Θεσσαλονίκη, στον Ναό της Παναγίας Δεξιάς.

Το πρώτο τμήμα της εκκλησίας μπαίνοντας στο προαύλιο είναι σταυρεπίστεγο τρίκλιτο θολωτό βασιλικό. Η κατασκευή έχει γίνει με ασβεστόλιθους  μέχρι περίπου τα 2 μέτρα, ενώ μετά έχει πωρόλιθο, κεραμίδι και κουρασάνι, μια περίκλειστη δομή, που δημιουργεί «κεντήματα». Μέσα της λειτουργεί ένα οστεοφυλάκιο από διάφορες περιόδους (πλημμύρες, χολέρα και σφαγές) που πέρασαν ανά τους αιώνες. Το δεύτερο τμήμα της, κατασκευασμένο στα τέλη του 14^ου αιώνα, έχει φράγκικες επιρροές, με γοτθικό τόξο και οκταγωνικό σύστημα. Συντροφιά κρατούν οι γάτες, που χαλαρώνουν στα αφράτα γρασίδια του προαύλιου χώρου και νιαουρίζουν στους περαστικούς.

Η παλαιότητα της εκκλησίας φαίνεται από τους τοίχους της και τους στύλους της, ενώ ο  τρούλος έχει αγιογραφίες κρητικής σχολής του 19^ου αιώνα, οι οποίες δυστυχώς τον Οκτώβρη του 1880 κάηκαν από εμπρησμό. 

Στο εσωτερικό, υπάρχουν αγιογραφίες με Παλαιολόγια ζωγραφική από το 1283, ειδικά στα σημεία των εισόδων, σκεπασμένες αργότερα από τους Έλληνες επί Τουρκοκρατίας για να μην μπαίνουν οι Τούρκοι με τα άλογα. Πλέον προεξέχουν μερικές, όσες επέζησαν από το ξήλωμα και το σοβάτισμα των εικόνων από φανατικούς μουσουλμάνους.

Μέσα στο ιερό υπάρχουν δύο ιδιαιτερότητες που δεν θα τις βρείτε σε καμία άλλη ορθόδοξη εκκλησία στον κόσμο. Ανάμεσα στους ορθόδοξους Αγίους βρίσκεται ο Άγιος Σίλβεστρος Α’, Πάπας Παλαιάς Ρώμης, και φοράει παπική τιάρα, καθώς και ο Άγιος Ιωάννης ο Ελεήμων, με ένα κλαδί ελιάς στο δεξί του χέρι. 

Τελευταία ευρήματα των ανασκαφών έδειξαν πως υπάρχει και ο τάφος του δημιουργού της εκκλησίας, του Ιωάννη Δούκα. Πέρα όμως από το ιστορικό κομμάτι και το θρησκευτικό δέος, ο τόπος αποπνέει μια γαλήνη και μια πνευματική απομόνωση που σαν παράθυρο στον χρόνο σταματάει κάθε άγχος και έγνοια της αστικής θολούρας. Ένας τόπος σίγουρα για λάτρεις της ιστορίας και της φύσης.